بورس انرژی ایران یکی از ارکان مهم بازار سرمایه کشور است که از سال ۱۳۹۱ فعالیت خود را با هدف شفاف‌سازی در قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی و ایجاد بستر رقابتی برای تولید و مصرف آغاز کرد. این بازار به عنوان چهارمین بورس رسمی ایران، محل دادوستد برق، گاز، فرآورده‌های نفتی و سایر حامل‌های انرژی است. در این بورس، نیروگاه‌ها، شرکت‌های نفت و گاز و مصرف‌کنندگان بزرگ صنعتی به‌صورت مستقیم در چارچوب قوانین شفاف، به خرید و فروش انرژی می‌پردازند.
انواع بازارها و نمادهای فعال در بورس انرژی
بورس انرژی ایران از چند بخش اصلی تشکیل شده است که هر کدام نقش خاصی در تسهیل معاملات و مدیریت ریسک دارند.
بازار فیزیکی (Physical Market)
در بازار فیزیکی، کالا به صورت واقعی و فیزیکی میان عرضه‌کنندگان و خریداران معامله می‌شود. این بازار شامل سه تابلو اصلی است:
- تابلو برق: پرکاربردترین بخش بورس انرژی است. در این تابلو، نحوه خرید و فروش برق توسط نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ انجام می‌شود. نمادهای معاملاتی بر اساس نوع بار (پایه، پیک، میان‌باری و کم‌باری) تعریف می‌شوند و معاملات از طریق حراج چندقیمتی انجام می‌گیرد.
- تابلو نفت و گاز: محلی برای عرضه گاز طبیعی، میعانات گازی، نفت کوره و گاز مایع (LPG) است.
- تابلو سایر حامل‌های انرژی: برای سایر محصولات هیدروکربوری و فرآورده‌های خاص استفاده می‌شود.
بازار مشتقه (Derivatives Market)
در این بازار، دارایی پایه به صورت فیزیکی معامله نمی‌شود بلکه اوراق بهادار مبتنی بر کالا مورد خرید و فروش قرار می‌گیرند. این ابزارها معمولاً برای پوشش ریسک و سرمایه‌گذاری میان‌مدت استفاده می‌شوند.
- قرارداد سلف موازی استاندارد: فروشنده تعهد می‌کند در آینده مقدار مشخصی از کالا را تحویل دهد.
- قراردادهای آتی و اختیار معامله: ابزاری برای مدیریت نوسانات قیمت حامل‌های انرژی و پوشش ریسک برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بزرگ.
بازار فرعی
این بخش شامل ابزارهای مالی دیگر مانند گواهی ظرفیت، صندوق‌های قابل معامله (ETF) و گواهی صرفه‌جویی انرژی است. گواهی صرفه‌جویی انرژی، حق خرید یا فروش میزان مشخصی از انرژی صرفه‌جویی‌شده است که صنایع می‌توانند از آن برای اجرای تعهدات قانونی یا فروش مازاد استفاده کنند.
آموزش گام‌به‌گام ورود و معامله در بورس انرژی
ورود به بورس انرژی برای اشخاص حقوقی و مصرف‌کنندگان عمده، فرآیندی مرحله‌به‌مرحله دارد که نیازمند دریافت مجوز و کد معاملاتی تخصصی است.
۱. ثبت‌نام و دریافت کد معاملاتی
اولین قدم، ثبت‌نام در سامانه سجام و احراز هویت است. سپس متقاضی باید یکی از کارگزاری‌های دارای مجوز فعالیت در بورس انرژی را انتخاب کند.
پس از تکمیل فرم‌ها و ارائه مدارک لازم (مانند پروانه بهره‌برداری یا جواز تأسیس)، کد تخصصی بورس انرژی برای متقاضی صادر می‌شود. برای شرکت‌های فعال در بازار برق، دریافت معرفی‌نامه از شرکت برق منطقه‌ای نیز الزامی است.
۲. نحوه خرید و فروش برق در بورس انرژی
در بورس انرژی، برق به‌صورت روزانه و از طریق قراردادهای استاندارد مانند سلف موازی یا نقدی عرضه می‌شود.
نیروگاه‌های خورشیدی و سایر تولیدکنندگان پس از پذیرش در بورس، می‌توانند برق مازاد خود را در این بازار به فروش برسانند. از طرف دیگر، صنایع بزرگ با دیماند بالای ۵ مگاوات، به عنوان خریدار، سفارش خرید خود را در سامانه کارگزاری ثبت می‌کنند.
فرآیند معامله به صورت حراج چندقیمتی انجام می‌شود و پس از تطبیق سفارش‌ها، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی مسئول تسویه مالی و تضمین تحویل کالا است.
ملاحظات اقتصادی، مزایا و قوانین بورس انرژی
مزایا و تحلیل اقتصادی
معاملات در بورس انرژی، شفاف‌ترین شکل خرید و فروش برق و حامل‌های انرژی در کشور است. از مهم‌ترین مزایا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شفافیت قیمت‌گذاری و رقابت واقعی بین عرضه‌کنندگان
- معافیت‌های مالیاتی طبق قوانین موجود
- حذف تشریفات اداری مناقصه و مزایده
- کاهش ریسک‌های مالی و حقوقی از طریق تضمین تسویه توسط شرکت سپرده‌گذاری
قیمت برق در بورس انرژی (سال ۱۴۰۴) بر اساس عرضه و تقاضا و شرایط فصلی تعیین می‌شود و معمولاً در ماه‌های اوج مصرف (تابستان و زمستان) افزایش می‌یابد. بررسی روند سال‌های اخیر نشان می‌دهد حجم معاملات و تقاضا برای برق صنعتی در بورس انرژی رشد چشمگیری داشته است.
تأثیر نرخ ارز بر معاملات انرژی
در معاملات رینگ بین‌الملل بورس انرژی که به‌ویژه برای فرآورده‌های نفتی و صادراتی انجام می‌شود، نوسانات نرخ ارز تأثیر مستقیم بر قیمت‌ها و سودآوری دارد. در نتیجه، بسیاری از عرضه‌کنندگان از ابزارهای مالی مشتقه برای پوشش ریسک نوسانات ارزی استفاده می‌کنند.
تفاوت بورس انرژی و بورس کالا
تفاوت اصلی این دو بازار در نوع کالاها و مقررات آن‌ها است. بورس کالا بر معاملات فلزات، محصولات پتروشیمی و کشاورزی متمرکز است، در حالی‌که بورس انرژی به طور تخصصی به برق، نفت، گاز و ابزارهای مالی وابسته به آن‌ها می‌پردازد. قوانین و ضوابط معاملاتی بورس انرژی به‌ویژه در بخش برق و گاز، دقیق‌تر و تخصصی‌تر تدوین شده‌اند.
کارمزد و هزینه‌های معاملات
کارمزد معاملات در بورس انرژی معمولاً درصد کمی از ارزش کل معامله است که بین بورس، کارگزاری و صندوق حمایت از بازار تقسیم می‌شود. این هزینه بسته به نوع قرارداد (فیزیکی، مشتقه یا فرعی) متفاوت است.
قوانین و مقررات نظارتی
تمامی معاملات در بورس انرژی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار انجام می‌شود. دستورالعمل‌های مرتبط با پذیرش کالا، زمان‌بندی معاملات، نحوه تسویه، و الزامات گزارش‌دهی در این بازار تدوین شده و برای تمامی فعالان الزامی است.
